Geslacht, gender en gezondheid: hebben we dan niks geleerd van vroeger? (NL)

Ik hou ervan als ik in het dagelijks leven voorbeelden tegenkom die van toepassing zijn op mijn werk. Afgelopen week, bijvoorbeeld, hing ik met mijn 84-jarige oma aan de telefoon. Ze kon me niet zo goed verstaan. Toen ik haar uitlegde dat dat niet aan haar nieuwe gehoorapparaten lag, maar aan het feit dat mijn vriend aan het stofzuigen was, was ze verbaasd. Oma vond dat het mijn taak was om het huishouden te doen, ‘want, Aranka, jij bent toch de vrouw?’. Dit is een perfect voorbeeld van gender: de invulling van gedrag, identiteit en taken gebaseerd op de sociale normen en verwachtingen voor mannen en vrouwen. Hoe gender vormgegeven wordt, hangt af van tijd en plaats. M’n oma heeft het idee dat huishoudtaken door de vrouw moeten worden gedaan, gebaseerd op haar opvoeding in de jaren ’50. Ik heb daarentegen een heel ander idee over wie het huishouden doet (en nee, niet alleen omdat ik een hekel aan stofzuigen heb), maar mijn ideeën zijn vormgegeven door de huidige maatschappij. Dit is nog een onschuldig voorbeeld, maar de rol van gender in gezondheid heeft serieuze gevolgen hebben.

In mijn onderzoek bekijk ik hoe gender en geslacht van invloed zijn op gezondheid. Ik probeer te begrijpen hoe gender en geslacht samenhangen met lichamelijke klachten en bijvoorbeeld de duur van deze klachten [1,2]. Maar, wat is precies het verschil tussen gender en geslacht? Gender is iemands ‘sociaal geslacht’, geslacht is biologisch. Geslacht omvat biologische kenmerken behorend bij het man- of vrouw zijn, waaronder genetica, hormonen en anatomie. Hoewel gender en geslacht samenhangen, zijn deze concepten zeker niet gelijk aan elkaar. Gender en geslacht beïnvloeden gezondheid en ziekte op hun eigen manier, en waarschijnlijk op meer manieren dan je aanvankelijk denkt!

Geslacht en gezondheid Het is niet meer dan logisch dat geslacht een impact heeft op gezondheid: in een mannenlichaam ontwikkelt zich geen baarmoederhalskanker, en een prostaatonderzoek uitvoeren bij een vrouw is ook niet aan te raden. Dat is niet meer dan gezond boerenverstand. Hoewel ik niet weet of het een urban myth is, maar een anekdote die rondgaat onder wetenschappers die geslacht en gender onderzoeken, is dat in de jaren ’70 van de vorige eeuw een pilotstudie is gestart, waarin de effectiviteit van een potentieel geneesmiddel voor baarmoederhalskanker werd onderzocht in mannen(!). Een beetje boerenverstand over geslacht had in dit geval geen kwaad gekund.

Mijn onderzoek richt zich op de mate waarin geslacht invloed heeft op gezondheid, en of die invloed losstaat van gender. En daar is nog weinig over bekend! Uiteraard is de bewustwording voor geslacht en gender binnen de medische wetenschap toegenomen sinds de jaren ’70. Desondanks valt er nog heel wat te winnen op dit gebied. Een mooi initiatief is bijvoorbeeld Go Red For Women, waarbij mensen één dag zoveel mogelijk in het rood gekleed gaan om man/vrouw-verschillen in hart- en vaatziekten te benadrukken. En veel mensen weten inmiddels dat een vrouwenhart niet gelijk is aan een mannenhart. Maar toch, Google voor de lol maar eens op afbeeldingen met als thema ‘hartaanval’*. Er verschijnen een paar infographics over man/vrouw-verschillen in hart- en vaatziekten, maar de meeste afbeeldingen zijn van oudere mannen die naar hun hart grijpen. Klaarblijkelijk zijn er geen afbeeldingen van vrouwen die een hartaanval hebben, alsof vrouwen geen hartaanval kunnen krijgen?!

*Sabine Oertelt-Prigione heeft mij een tijdje terug dit voorbeeld laten zien, maar m’n Google search van Maart 2021 laat zien dat het nog steeds relevant is

En geslacht omvat meer dan alleen mannen- en vrouwenlichamen. Intersekse variaties, bijvoorbeeld, zijn onbekend bij 2 op de 3 Nederlanders en Vlamingen, maar hebben invloed op gezondheid [3]! Intersekse houdt in dat sommige lichamen niet voldoen aan het binaire idee van óf man óf vrouw. Er zijn bijvoorbeeld mensen die ‘ovotestes’ hebben. Dit betekent dat er zowel weefsel van mannelijke geslachtsorganen (testikels) als van vrouwelijke geslachtsorganen (eierstokken) aanwezig is in het lichaam. Dit betekent ook dat deze mensen aandoeningen aan beide soorten weefsels kunnen ontwikkelen. Intersekse variaties en de implicaties hiervan voor gezondheid zijn onwijs interessant, maar er is zoveel over te vertellen dat ze een eigen blog verdienen! Desalniettemin is het goed om te beseffen dat er meer is dan sec mannen- en vrouwenlichamen: een lichaam is niet per sé óf mannelijk, óf vrouwelijk, maar kan ook een combinatie zijn.

Gender en gezondheid Hoe zit dat dan met gender en gezondheid? Gender beïnvloedt gezondheid op meerdere manieren. Zo heeft het effect op het ondernemen van risicovol gedrag. Als je een keer hard wil lachen, lees dan vooral dit artikel: “The Darwin Awards: sex differences in idiotic behavior” [4]. Met een knipoog wordt hierin uitgelegd dat mannelijk gender associeert met idioot gedrag (#SorryNotSorry, mannen…). Men zag de invloed van gender ook duidelijk terug in de Ebola epidemie in West-Afrika in 2014. Lokale tradities en gebruiken schrijven voor dat vrouwen de zieken en gestorvenen horen te verzorgen. Hierdoor waren het ook voornamelijk vrouwen die in aanraking kwamen met besmettelijke lichamen, en dus met het Ebola virus [5].

Terug in de tijd… Ons huidige denken over de gezondheidszorg in relatie tot geslacht en gender is gevormd door de tijd heen. We kunnen niet ontkennen dat gedurende lange tijd vrouwenlichamen inferieur werden geacht ten opzichte van mannenlichamen. Vroeger werden vrouwen en hun lichamen gezien als ‘broedmachines’, met als enig doel het baren van kinderen [6]. Het idee dat mannen en vrouwen slechts verschilden in hun geslachtsorganen zorgde er ook voor dat alleen vrouwelijke geslachtsorganen bestudeerd hoefde te worden. Immers, al het andere kon bestudeerd worden in mannenlichamen, de ‘standaardlichamen’, toch?

De focus op vrouwelijke geslachtsorganen was reeds aanwezig tijdens de Griekse Oudheid. Griekse filosofen en artsen zoals Plato en Hippocrates stelden dat de baarmoeder verantwoordelijk was voor lichamelijke en psychische klachten in vrouwen. Want, je wist het waarschijnlijk nog niet, maar de baarmoeder kon namelijk aan de wandel gaan (“a wandering womb”). Ja, je leest het goed: de baarmoeder kan zwerven in een lichaam. En wij maar denken dat de baarmoeder in de buikholte gefixeerd zit… Nee, beste lezer, omhoog, omlaag, links, rechts: de richting waarin de baarmoeder zich bewoog was gelinkt aan de klachten die een vrouw ervaarde. Wanneer de baarmoeder zich bijvoorbeeld omhoog bewoog zorgde dit voor hoofdpijn. In alle eerlijkheid, als mijn baarmoeder zich ergens in m’n borstkas zou bevinden, zou ik denk ik wel iets anders dan alleen hoofdpijn hebben, maar dat terzijde. Ook gedurende de Middeleeuwen bestond het idee van de wandelende baarmoeder nog: de baarmoeder wandelde rond door het lichaam om een kind te zoeken.

Tijdens de 17e en 18e eeuw was het idee van de vrouw als ‘broedmachine’ nog steeds aanwezig. Vroege anatomische schetsen uit die tijd laten zien dat vrouwelijke skeletten expres werden afgebeeld met wijdere bekken (ofwel, genoeg ruimte om een kind te laten passeren) en met kleinere schedels dan mannelijke skeletten (ofwel, vrouwen waren lang niet zo slim als mannen). En nog steeds werd de baarmoeder gezien als de oorzaak voor álle klachten die een vrouw ervaarde. Een goed voorbeeld is de paraplu-diagnose ‘hysterie’. Symptomen van hysterie waren kortademigheid, duizeligheid, prikkelbaarheid, verminderd libido, maar gek genoeg ook een verhoogd libido, en enige vorm van rebellie (lees: feminisme) – kortom, hysterie was een diagnose gegeven aan ‘moeilijke vrouwen’. Feitelijk was hysterie iets voor vrouwen die een mening hadden die niet strookte met de toenmalige tijdsgeest. Behandelingen voor hysterie focusten zich ook op de baarmoeder, variërend van het masseren van de baarmoeder, tot het (gedwongen) verwijderen ervan. Pas in 1980 is hysterie als diagnose uit de psychiatrische handboeken verwijderd.

Al met al, gebaseerd op geslacht (de baarmoeder), en gender (ongewenst feministisch gedachtegoed erop na houden) werden vrouwen vroeger gediagnosticeerd met hysterie.

Hoe nu verder? Om terug te komen op de vraag in de titel: hebben we dan niks geleerd van vroeger wanneer het gaat om gender en geslacht? Ik denk het wel. Langzaam maar zeker krijgen geslacht en gender voet aan de grond in onderzoeksland. Mijn promotieonderzoek is daar slechts één voorbeeld van. Wij hebben bijvoorbeeld een methode ontwikkeld om gender te kwantificeren in cohort studies, zodat onderzoekers reeds verzamelde data in verband met gender kunnen brengen. We bedenken ook hoe we netjes en informatief naar iemands geslacht, inclusief intersekse variaties, en genderidentiteit kunnen vragen, zodat dit in toekomstige studies meegenomen kan worden. En, het mooie is, dat er nog veel meer onderzoek naar geslacht, gender en gezondheid gaande is. We staan pas aan het begin! Dus… To be continued!

Aranka Viviënne Ballering

Universiteit: Rijksuniversiteit Groningen/Universitair Medisch Centrum Groningen

Onderzoeksprogramma: Interdisciplinary Center for Psychopathology and Emotion regulation (ICPE).

Favoriete drankje: Normaal thee, maar op een hete zomerdag zeg ik geen nee tegen een Piña Colada 😊

Vind Aranka op Social media:

Twitter: @ArankaVivienne

@SymptomenGender

LinkedIn: https://www.linkedin.com/in/aranka-ballering/

Wil je meer weten? Ga naar https://www.rug.nl/staff/a.v.ballering/research voor Aranka's persoonlijke onderzoeksprofiel en onderzoeksartikelen. Voor meer informatie over het multidisciplinaire onderzoek naar gender- en geslachtsverschillen is het zeker de moeite waard om de volgende website te bezoeken: https://symptomengender.ruhosting.nl/.

Referenties

[1] Ballering, AV., Bonvanie, IJ., Olde Hartman, TC., Monden, R., Rosmalen, JGM. (2020). Gender and sex independently associate with common somatic symptoms and lifetime prevalence of chronic disease. Social Science & Medicine, 253, 112968.

[2] Ballering, AV., Wardenaar, KJ., Olde Hartman, TC., Rosmalen, JGM. (2020). Female sex and femininity independently associate with common somatic symptom trajectories.Psychological Medicine, 1-11. doi:10.1017/S0033291720004043

[3] Rutgers. (2021) Slechts 1 op 3 van de Nederlanders en Vlamingen weet wat intersekse is. Retrieved from: https://www.rutgers.nl/nieuws-opinie/nieuwsarchief/slechts-1-op-3-van-de-nederlanders-en-vlamingen-weet-wat-intersekse

[4] Lendrem, BAD., Lendrem, DW., Gray, A., Isaacs, JD. (2014). The Darwin Awards: sex differences in idiotic behaviour. BMJ Lendrem, B. A. D., Lendrem, D. W., Gray, A., & Isaacs, J. D. (2014). The Darwin Awards: sex differences in idiotic behaviour. BMJ, 349, doi: https://doi.org/10.1136/bmj.g7094.

[5] Ballering, AV. (2020). Corona: verschillende gevolgen voor mannen en vrouwen? Retrieved from: https://symptomengender.ruhosting.nl/blogg-22-bezonnen-lezingen-over-gender-gezondheid/#more-995

[6] Jackson, G. (2019). The female problem: how male bias in medical trials ruined women’s health. Retrieved from: https://www.theguardian.com/lifeandstyle/2019/nov/13/the-female-problem-male-bias-in-medical-trials