Herdenken, waar is het goed voor?

Het is 4 mei 2021. Samen met je man zit je achter de televisie om de nationale herdenking te volgen. Dat ben je nu eenmaal zo gewend, je ouders deden het ook altijd. Om 20:00 uur ben je, net als ongeveer 90% van de Nederlandse bevolking, 2 minuten stil. Je doet mee en voelt je verbonden met de mensen om je heen. Het raakt je om de persoonlijke verhalen van (klein)kinderen van oorlogsgetroffenen te horen, die vertellen wat hun familie in de oorlog heeft meegemaakt en welke impact dit op hen heeft. Het herinnert je aan alle verhalen die je eigen vader en moeder je vertelden. Verdriet en trots strijden om voorrang. Zo’n moment van herdenken inspireert je.

Diezelfde nacht wordt je wakker door het schreeuwen van je man, die naast je ligt. Je hebt het al een tijd niet meer gehoord, maar nachtmerries lijken hem weer te overspoelen. Je man, die veteraan is, deed ook mee aan de nationale herdenking en was erg nerveus en gestrest na afloop. Zou dat de trigger zijn geweest?

Het is een aantrekkelijke gedachte om te geloven dat herdenken mensen en de samenleving als geheel helpt om met verlies en traumatische ervaringen om te gaan. Maar de realiteit is dat we simpelweg nog niet goed weten wat nu daadwerkelijk de impact van herdenken is. En dat terwijl er zo vaak een herdenking georganiseerd wordt. Stille tochten, bloemenzeeën, nieuwe monumenten: Er gaat geen dag voorbij of er is wel iets over herdenken te lezen in het nieuws. In ons onderzoek richten we ons op de vraag wat een oorlogsherdenking emotioneel doet met mensen, wanneer en voor wie dit waardevol is. Dit is wat we ontdekten.

Heftige ervaring

Herdenken roept bij veel oorlogsgetrof­fenen directe herinneringen op aan wat zij hebben meegemaakt. Dat geldt niet alleen voor de ooggetuigen van de Tweede Wereldoorlog, maar ook voor mensen die andere oorlogen hebben meegemaakt zoals veteranen en vluchtelingen of kinderen van oorlogsgetroffenen. Daarmee is de herdenking voor sommigen een emotionele en heftige ervaring. In het bijzonder voor hen die psychische problemen ervaren door hun oorlogservaringen kan herdenken heel stressvol zijn. Klachten zoals nachtmerries, concentratieverlies of schrikreacties kunnen toenemen in de tijd rond een herdenking, al is dit in de meeste gevallen niet van blijvende aard. Emoties als verdriet, boosheid en wraakgevoelens kunnen worden aangewakkerd. Ook gevoelens van rouw en eenzaamheid spelen vaak op (1). Maar waarom herdenken wij dan, als het juist voor getroffenen zo'n heftige ervaring kan zijn?

‘Therapie’ voor getroffenen

Er schuilt voor oorlogsgetroffenen ook een enorme kracht in collectief herdenken. De herdenking kan voor hen de vorm van een soort mini-therapie aannemen (2). Het is intrigerend om te zien dat in een herdenking allerlei elementen terugkomen die we kennen van traumagerichte therapie. Herdenken doet denken aan ‘exposure’ oftewel ‘gecontroleerde blootstelling’. In therapie wordt een patiënt door vragen of beelden blootgesteld aan het verleden en uitgedaagd in gedachten terug te keren naar traumatische gebeurtenissen. Als dit zoals in een behandelkamer in een veilige, gecontroleerde omgeving plaatsvindt, die afgebakend is in de tijd, kan een herinnering van zijn emotionele lading worden ontdaan. Net als tijdens een behandeling kan een herdenking iemand terugbrengen in het verleden en tegelijk zo’n veilige omgeving bieden, door de afgebakende tijdsspanne: de herdenking heeft een duidelijk begin en eind. Een veteraan, uitgezonden naar Irak, verwoordde het als volgt: “Tijdens de herdenking komen gevechtshandelingen naar boven, de spannende situaties en hoe het mis had kunnen gaan. Maar het is goed voor mij om stil te staan bij wat ik heb meegemaakt. Het fijne aan een herdenking vind ik dat het zo geclusterd is rond één tijd in het jaar. Hierdoor blijft het behapbaar, niet zo alomtegenwoordig.”

Een ander element van een herdenking dat parallellen vertoont met traumatherapie is ‘emotieregulatie’. In plaats van overspoeld te worden door plotseling opkomende emoties, of deze juist altijd weg te drukken, leert men om een veelheid aan emoties te herkennen en te reguleren. Een herdenking biedt oorlogsgetroffenen de gelegenheid om emoties en gevoelens te uiten, zowel in woorden als in gedrag. Tranen, die op andere momenten niet begrepen worden of niet gewenst zijn, kunnen tijdens een herdenking wel gelaten worden.

Een laatste element van herdenken dat herkenbaar is binnen traumatherapie is de ‘cognitieve herstructurering’: het veranderen van betekenis en gedachten die bij de traumatische herinnering horen. Een vluchteling uit voormalig Joegoslavië vertelde: “Herdenken biedt ruimte om even in contact te komen met mijn leed. Je voelt ook het leed van anderen en dan denk ik even: ik ben niet de enige.” De emoties die boven komen blijven voor haar niet zonder betekenis. Ze ziet de emoties op de gezichten van anderen, van ouderen die de Tweede Wereldoorlog hebben meegemaakt. De gedeelde emoties van verdriet en verlies verbinden haar met deze overlevenden. Deze verbondenheid wordt vaker genoemd. Herdenken brengt mensen – niet alleen fysiek, maar ook emotioneel – bij elkaar. En dat geldt niet alleen voor degenen die zelf oorlog hebben meegemaakt.

Trots en inspiratie Herdenken heeft niet alleen impact voor oorlogs­getroffenen. De meeste mensen die de Dodenherdenking in Nederland volgen hebben helemaal geen oorlogsherinneringen. Toch blijkt dat de Dodenherdenking vrijwel niemand onberoerd laat. Jong en oud, mensen met of zonder oorlogserva­ringen, met of zonder migratieachtergrond: allen reageren emotioneel op het zien van de Nationale Herdenking. Vrijwel iedereen ervaart verdriet, somberheid en enige angst of boosheid. Daar staat tegenover dat veel mensen naast het verdriet ook positieve emoties als trots en inspiratie ervaren. Al deze emoties bestaan tijdens een herdenking naast elkaar. Het geheim voor de positieve gevoelens: Erkenning en verbondenheid ervaren tijdens het herdenken, en betekenis kunnen geven aan de verschrikkingen van oorlog. Het neemt het verdriet niet weg maar plaatst naast het verdriet ook een positief gevoel. Wanneer mensen, met of zonder oorlogserva­ringen, door de herdenking in staat zijn om dat te ervaren heeft de herdenking waarde.

Tot slot Met ons onderzoek komen we iets dichter bij het antwoord op de vraag waar herdenken goed voor is. Het kan een bijdrage leveren in het omgaan met oorlogservaringen en een bron zijn van erkenning, verbinding en betekenisgeving. Hopelijk dragen de uitkomsten er uiteindelijk aan bij dat herdenken voor iedereen waardevol is.

Bertine Mitima-Verloop

Werkzaam bij: ARQ Nationaal Psychotrauma Centrum en verbonden aan Universiteit Utrecht, afdeling Klinische Psychologie

Favoriete drankje: Vers sap, het liefst van zo veel mogelijk verschillende soorten fruit

LinkedIn: https://www.linkedin.com/in/bertine-mitima-verloop-3a95b3a5/

Wil je meer weten?

Vind meer over de uitkomsten van Bertine's onderzoek naar de impact van herdenken: https://www.4en5mei.nl/onderzoek/onderzoeken/rituelenonderzoek-constant-en-in-beweging

Vind meer over Bertine en haar werk:

https://www.uu.nl/medewerkers/HBMitimaVerloop

https://oorlog.arq.org/nl/over-ons/medewerkers/bertine-mitima

Verwijzingen

1. Mitima-Verloop, H.B., Boelen, P.A. & Mooren, T.T.M. (2020). Commemoration of disruptive events: a scoping review about posttraumatic stress reactions and related factors. European Journal of Psychotraumatology. https://doi.org/10.1080/20008198.2019.1701226

2. Dit gedeelte is gebaseerd op een eerder verschenen essay: De tweede minuut stilte (2020). Geschreven door Ilse Raaijmakers en Bertine Mitima-Verloop. Het essay is te downloaden via https://oorlog.arq.org/nl/beleidsonderzoek/publicaties/arq-essay-de-tweede-minuut-stilte